اقتصاد رفتاری در واقع شاخه‌ای در علم روانشناسی شناختی است. اقتصاد رفتاری به مطالعه اثر عوامل روانشناختی بر فرایند تصمیم‌گیری اقتصادی افراد می‌پردازد. تجزیه و تحلیل روند اقتصادی در فکر افراد و تصمیمات ناشی از آن مهمترین بخشی است. اقتصاد رفتاری ، امکان درک بهتر مغز انسان را فراهم می‌کند. در این مطلب، مهمترین تعاریف پیرامون اقتصاد رفتاری را بررسی می‌کنیم.
فهرست مطالب
اقتصاد رفتاری چیست ؟
اقتصاد رفتاری به معنای جستجوی روش یا روش هایی برای دقیق‌تر و پیاده سازی کردن مدل‌های اقتصادی است. بصورت کلی میتوان اینگونه مطرح کرد که هدف اقتصاد رفتاری نزدیک‌تر کردن تحلیل‌های اقتصادی به دنیای حقیقی است.
در اقتصاد رفتاری، انسان‌ها با احساس و ذوق و منطق خود پیرامون موضوعاتی نظیر انگیزه‌ها، تحلیل هزینه و فایده، علت و معلول و کارایی اقتصادی تصمیم میگیرند.
تاثیر هیجانات بر تصمیم‌گیری در اقتصاد رفتاری
احساسات نقش مهمی را در تصمیم‌گیری افراد دارند و اقتصاد رفتاری از تاثیر آن‌ها غافل نیست.بعضی از حامیان بیان می‌کنند که احساسات با ظرفیت انسان‌ها برای اتخاذ تصمیمات هوشمندانه در تضاد هستند. سایر آن ها باور دارند که ترکیب احساسات، شهود و تجربه‌های قبلی می‌تواند نقش مثبت و قابل‌توجهی را در تصمیم‌گیری افراد ایفا کند.
تاثیر جامعه و موقیت نسبی در رفتارهای اقتصادی
تصمیات افراد تحت تاثیر جامعه یا در محدوده کوچکتر، تحت تاثیر دوستان و خانواده آن‌ها قرار می‌گیرد. در واقع هنجار‌های اجتماعی ، فرهنگی و دینی بر تصمیم گیری افراد تاثیر مستقیمی خواهد داشت و حتی میتوان گفت که تصمیات فعلی هم به شدت تحت تاثیر تصمیمات پیشین قرار میگیرند.
این حقیقت که افراد تحت تاثیر دنیای پیرامون خود هستند، از اهمیت انگیزه‌های اقتصادی نمی‌کاهد. عوامل غیراقتصادی نیز در تصمیم‌گیری افراد اثرگذارند. این عوامل غیراقتصادی بر رفتارهای اقتصادی و میزان و چگونگی واکنش افراد به متغیر‌های اقتصادی تاثیر دارند و باعث دقیق‌تر شدن مدل‌های اقتصادی می‌شوند.
طبق نظریه اقتصاد متعارف موقعیت نسبی افراد ، درآمد یا جایگاه اجتماعی فرد در مقایسه با سایرین تاثیری بر انتخاب‌ها و سطح رضایت‌مندی آنان ندارد. اما این مورد صحیح نیست. در اغلب موارد، افزایش درآمد و ثروت افراد را خوشحال‌تر می‌کند. در بعضی اوقات، افراد حاضرند بخشی از درآمد یا ثروت خود را در ازای بهبود موقعیت نسبی خود از دست بدهند.
همچنین، اگر درآمد افراد افزایش پیدا نکند اما موقعیت نسبی آن‌ها به علت افزایش درآمد سایرین، بدتر شود، بسیاری ترجیح می‌دهند که افزایش درآمد برای سایرین متوقف شود تا آنان موقعیت نسبی خود را حفظ کنند.
نقش انگیزه‌های اقتصادی در اقتصاد رفتاری
اقتصاد رفتاری نقش انگیزه‌ها را در رفتار افراد حین تصمیم‌گیری نادیده نمی گیرد. در واقع این نظریه بیان می‌کند که پول تنها عامل تعیین‌کننده برای تصمیم‌گیری در اکثر افراد نیست.
زمانی که شما تصمیم خرید کالایی را دارید احتمالاً قیمت آن را بررسی خواهید کرد. این امکان وجود دارد که شما به بررسی دقیق تفاوت‌های قیمتی نپردازید اما قیمت نسبی را مورد توجه قرار می‌دهید.
برای مثال قصد خرید یک لباس را دارید .قیمت این لباس را با لباس های مشابه آن مقایسه میکنید و یا در فروشگاه های دیگر قیمت را جویا میشوید و در نهایت لباسی با قیمت مناسب تر را خریداری میکنید.
تمامی افراد در صورت داشتن وقت کافی به مقایسه قیمت‌ها می‌پردازند اما طبق یافته‌های اقتصاد رفتاری، اغلب افراد از زمان کافی و اطلاعات لازم برای انجام این کار برخوردار نیستند.همچنین میزان درآمد نیز بر تصمیم‌گیری برای نوع و میزان خرید اثرگذار است.
مثلا همه تمایل به خرید اتومبیلی گران‌قیمت دارند اما شاید حقوق ماهیانه کم این امکان را سلب کند. این مثال‌ها به خوبی گویای اهمیت قیمت نسبی و درآمد برای اقتصاددانان در نوع و میزان خرید افراد هستند.
تاثیر تصمیمات گذشته بر آینده در اقتصاد رفتاری چیست؟
هرکاری که درحال حاضر تصمیم به انجام آن می‌گیرید تحت تاثیر تصمیات شما در گذشته است. تصمیم‌ها وابسته به مسیر هستند. اقتصاددانان قادر به درک انتخاب‌های فعلی بدون توجه به تصمیم‌های گذشته نخواهند بود. اقتصاددانان آمریکایی پاول دیوید (Paul David) و برایان آرتور (Brian Arthur) نقش مهمی در توسعه مفهوم وابستگی به مسیر ایفا کرده‌اند.
یکی از مثال‌های افراط‌آمیز اقتصاد رفتاری ، مصرف پیشین مواد اعتیادآور در سنین ابتدایی است. اگر اطرافیان و هم‌سن و سالان، شما را به مصرف سیگار ترغیب کنند، به احتمال زیاد، شما قبول خواهید کرد. اگر بخواهید دوستان خود را تحت تاثیر قرار دهید، احتمال مصرف شما بالاتر نیز خواهد رفت. استعمال این مواد در سنین پایین منجر به اعتیاد می‌شود. بدین صورت شما در زمان‌حال کالاهایی را مصرف می کنید که تمایلی به مصرف‌شان ندارید.
تصمیم‌ها و رفتار شما در گذشته بر شادی تصمیمات و مطلوبیت شما در حال و آینده‌تان تاثیر گذار است.حتی تقاضای شما برای این مورد کالاها حساسیت زیادی به افزایش قیمت نشان نخواهد داد. اگر قیمت سیگار افزایش یافته باشد، ممکن است شما باز هم از خرید سیگار منصرف نشوید.
چنین حساسیت هایی به تغییرات قیمتی که کشش قیمتی تقاضا نامیده می‌شود تاثیر چندانی بر تصمیم شما نخواهد داشت و تجربیات گذشته شما می‌تواند تقاضا را افزایش و حساسیت به تغییرات قیمتی را کاهش دهد.
معرفی بزرگان علم اقتصاد رفتاری
در زمینه اقتصاد رفتاری افراد زیادی مطالعه و تحقیق داشته‌اند و از طلایه داران و تاثیرگذاران در این حیطه میتوان به افراد ذیل اشاره کرد.
. ریچارد تیلر
ریچارد تیلر در سال ۱۹۴۵ به دنیا آمده است و اکنون هشتمین دهه‌ی زندگی خود را می‌گذراند.
او در هر سه مقطع تحصیلیِ کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا، درسِ اقتصاد خوانده است و معمولاً او را به اقتصاد رفتاری (Behavioral Economics) می‌شناسند. و یکی از قدیمی‌ترین محققان اقتصاد رفتاری بوده که بعد از دریافت جایزه نوبل در سال 2017 بیش از هر زمان دیگری مشهور شد.
. دیوید لیبسون
دیوید لیبسون، از اقتصاددانان این حوزه است که در سال 1994 مشغول به تحصیل در دانشگاه هاروارد بوده است. وی در زمینه اقتصاد کلان، اقتصاد رفتاری، اقتصاد خانواده و انتخاب‌های موقتی تحقیقات زیادی انجام داده است. مهمترین و مشهورترین تحقیق پروفسور لیبسون در مقاله‌ای تحت عنوان تخم مرغ طلایی و تخفیف اغراق‌آمیز به تحریر در آمده است.
. دن آریلی
دن آریلی، از دیگر پژوهشگران نامدار این حوزه است. او مدرس حوزه رفتارهای اقتصادی در دانشگاه دوک آمریکا است و همین طور موفق شده یکی از معتبرترین شرکت‌های مشاوره در زمینه اقتصاد رفتاری را تاسیس کند. همچنین چند کتاب برجسته در حوزه اقتصاد رفتاری به چاپ رسانیده است.
. کالین کمرر
کالین کمرر، استاد موسسه فناوری کالیفرنیا است که در زمینه رفتارهای اقتصادی مطالعات زیادی داشته و جزو پیشگامان این حوزه شناخته می‌شود. هوش وی در کودکی بسیار جلب توجه می‌کرد چرا که در 5 سالگی بدون هیچ آموزشی می‌توانست بخواند. در مدرسه چندین سال جهشی درس خواند و در 14 سالگی موفق شد وارد دانشگاه شود و در 17 سالگی نیز فارغ‌التحصیل شد. اصلی‌‌ترین تحقیقات وی نیز در زمینه اقتصاد رفتاری بوده است.
. دنیل کانمن
دنیل کانمن، استاد بازنشسته روانشناسی از دیگر افراد مشهور و پیشتاز در این حوزه است. وی در حوزه رفتارهای اقتصادی و روانشناسی، انتخاب و تصمیم‌گیری، مطالعات زیادی انجام داده است. بخشی از شهرت وی به دلیل دریافت جایزه نوبل اقتصاد در سال 2002 است. او بیش از تمام هم‌رده‌های خود به خطاهای شناختی اقتصاد رفتاری پرداخته است.
معرفی بهترین کتابهای در این زمینه
در زمینه اقتصاد رفتاری کتابهای بیشماری گردآوری شده است. در این میان بعضی از آن‌ها جزو بهترین کتاب‌ها هستند. و بیشتر از سایرین مورد توجه قرار گرفته‌اند.
کتاب نابخردی‌های پیش‌بینی‌پذیر
نیروهای پنهانی که به تصمیم ما شکل می‌دهند نام کتابی است که دن اریلی نوشته شده و در آن نویسنده فرضیاتی که افراد بر اساس آن تصمیم میگیرند را به چالش می‌کشد. که در سال 2008 به چاپ رسید. در این کتاب مفاهیم اقتصاد رفتاری با زبانی ساده بیان شده است. بسیاری این کتاب را یکی از بهترین منابع در حوزه اقتصاد رفتاری می‌دانند.
کتاب پاداش
این کتاب از دیگر آثار آریلی است که موضوع آن تحلیل و مدیریت انگیزه در اقتصاد رفتاری است. یکی از بهترین آثاری است که می‌توانید برای شناسایی عوامل موثر بر ایجاد انگیزه پیدا کنید و مطالعه آن به نقطه‌ی عطفی در کسب‌وکار شما تبدیل می‌شود.
کتاب دلارها و منطق ها
کتاب دلارها و منطق‌ها نیز از آثار دنیل آریلی است که به کجرفتاری اقتصادی پرداخته است. این کتاب و کتاب کجرفتاری نوشته ریچارد تیلر از نظر محتوا به یکدیگر شبیه هستند. البته هر کدام نکات منحصر به فرد خود را نیز دارند.
کتاب کج رفتاری
کتاب کجرفتاری نوشته ریچارد تیلر، در رابطه با روانشناسی پول و اقتصاد رفتاری صحبت می‌کند. این کتاب بیان واضحی دارد و از آن به عنوان منبعی روان در این حوزه استفاده می‌شود. او در کتاب کج رفتاری به تحلیل رفتار انسان‌های اقتصادی (Econs) که موجوداتی خیالی با رفتارهای کاملاً عقلانی هستند و انسان‌های عادی که همیشه عقلانی نیستند می‌پردازد و ثابت می‌کند که انسان‌های عادی کجرفتاری می‌کنند و رفتار آن‌ها تحت‌تأثیر جنبه‌های احساسی و هیجانی قرار دارد.
جمع‌بندی
علم اقتصاد رفتاری، علمی است. که در آن سعی می‌شود. که با روش علمی در فضای روانشناسی شناختی فاکتورهای مربوط به احساسات و اجتماع را در تحلیل و فهم بازارها و عوامل اقتصادی به کار می‌گیرد. از آنجا که واحد تحلیل در این دو علم فرد و رفتار او می‌باشد. یافته‌های اقتصاد رفتاری حاکی از آن است که افراد الزاماً همیشه در پی منافع شخصی خود، حداکثر کننده سود و حداقل کننده هزینه با ترجیحات و تمایلات ثابت نیستند و اینکه طرز تفکر ما انسان‌ها تحت تاثیر دانش ناکافی، بازخورد و توانایی پردازش‌مانکه اغلب اوقات دچار نااطمینانی تحت تاثیر شرایط محیطی قرار گرفته استقرار می گیرد. بیشتر انتخاب‌های ما نتیجه تفکر دقیق و عمیق ما نیست. این حوزه در سال‌های اخیر طرفداران زیادی پیدا کرده و همچنان نیز افراد زیادی در این شاخه تحصیل و تحقیق می‌کنند.
